سهم گردشگری ازاقتصاد ایران؛ چالش ها و ظرفیت های پیش رو

گردشگری به معنی متعارف، یک بخش یا فعالیت اقتصادی محسوب نمی شود، بلکه پدیده ای اقتصادی و اجتماعی است که مستلزم جابجایی و سفر افراد از محل اقامت اصلی خود به سایر مکان ها است. زمانی که این پدیده رخ می دهد، گستره وسیعی از فعالیت های اقتصادی به جریان می افتد و مجموعه این فعالیت ها می تواند ارزش اقتصادی ایجاد کند. بنابراین در تحلیل جایگاه اقتصاد گردشگری، لازم است زنجیره ارزش گردشگری تحلیل شود.

همچنین گزارش های سازمان جهانی گردشگری و نتایج مطالعات مختلف نشان می دهد که بخش گردشگری یکی از مهم ترین و اصلی ترین پیشران های رشد اقتصادی درکشورهای گردشگر پذیر است، به طوری که امروزه در جهان ابعاد اقتصادی گردشگری و فعالیت های مرتبط با آن قابل مقایسه با ابعاد اقتصادی صادرات نفت و تجارت مواد غذایی است.

به گزارش روابط عمومی موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ­ریزی، حمید آذرمند (پژوهشگر اقتصادی) و همکارانش در بخشی از کتاب «رشد اقتصادی در ایران؛ با نگاهی به بخش های اقتصادی» که در راستای انتشار یافته­ های "طرح جامع مطالعات اقتصاد ایران" توسط موسسه چاپ و منتشر شده، به شناسایی مزیت‌ها و ظرفیت‌های موجود در بخش گردشگری ایران، آسیب‌شناسی سیاست‌ها و بررسی چالش‌ها و مسائل این بخش ، به منظور دستیابی به رشد اقتصادی پایدار و اشتغال‌زا در یک افق میان ‌مدت پرداخته است.

وی در بخشی از این کتاب می نویسد: اهمیت گردشگری در ایران از این رو بیشتر آشکار می شود که اقتصاد ایران به شدت نیازمند صادرات غیر نفتی است و گردشگری می تواند بخشی از این صادرات را تشکیل دهد. از سوی دیگر اقتصاد ایران نیازمند دستیابی به رشد اقتصادی بالا، پایدار و اشتغال زاست که توسعه صنعت گردشگری می تواند نقش بسزایی در این مهم داشته باشد.

در این راستا، سهم رستوران و هتلداری از تولید ناخالص داخلی در دوره 1338 تا 1393 به طور میانگین 38/0 درصد بوده است که بیشترین سهم مربوط به سال 1347 کمترین مقدار آن مربوط به سال 1369 بوده است. همچنین بررسی آمارحسابهای ملی گویای این موضوع است که فعالیت رستوران و هتلداری در ازای هزینه های واسطه، قابلیت ایجاد ارزش افزوده بیشتری نسبت به برخی فعالیت های دیگر دارد.

به علاوه مطالعات مختلف نشان می دهد که در تابستان 1390 از مجموع سفرهای دارای اقامت شبانه، 67 درصد در منزل بستگان و آشنایان، 3 درصد در چادر، 3 درصد در اقامتگاه های سازمانی و تنها 27 درصد در اقامتگاه های عمومی و آپارتمان ها اقامت کرده اند. این موضوع بیانگر آن است که بخش عمده مسافرت های داخلی در ایران بدون اقامت شبانه و بخش عمده مسافرت های با اقامت شبانه نیز بدون استفاده از اقامتگاه های عمومی بوده است. بنابراین اگر نسبت کل هزینه های گردشگری داخلی فصل تابستان به کل جمعیت کشور در نظر گرفته شود، مخارج سرانه هر ایرانی معادل 184 هزار ریال خواهد بود که با توجه به نوع اقامت گردشگران، ابعاد اقتصادی قابل توجهی ندارد.

همچنین بر اساس آمار بانک جهانی در سال 2013، فرانسه، آمریکا و اسپانیا به ترتیب با 85، 70 و 61 میلیون گردشگر بیشترین تعداد گردشگران ورودی را داشتند و پس از آن چین و ایتالیا به ترتیب با پذیرش 56 و 48 میلیون گردشگر خارجی در رتبه های بعدی بودند. ایران در آن سال کمتر از 5 میلیون گردشگر خارجی جذب کرده و بر این اساس، میزان جذب گردشگر خارجی در ایران حتی در مقایسه با کشورهای منطقه نیز در سطح پایینی است. برای نمونه ترکیه در سال 2013 حدود 38 میلیون و مصر 9 میلیون گردشگر خارجی جذب کرده اند

به علاوه از مجموع درآمد گردشگری جذب شده در جهان، منطقه اروپا و آسیای مرکزی توانسته اند بیشترین درآمد را بالغ بر 576 میلیارد دلار کسب کنند و کمترین درآمد متعلق به جنوب آسیا با 26 میلیارد دلار بوده است. بر اساس این آمار، آمریکا با فاصله زیادی از سایر کشورها بیشترین درآمد گردشگری (215 میلیارد دلار) را در سال 2013 داشته است و پس از آمریکا، اسپانیا و فرانسه هستند و ایران با درآمدی حدود 3/1 میلیارد دلار از محل گردشگران خارجی در مقایسه با سایر کشورهای گردشگر پذیر مانند ترکیه، مالزی و مصر قرار دارد که درآمدی ناچیز و قابل تأمل است.

در مورد اشتغال مستقیم بخش گردشگری نیز در سال 2014، به طور مستقیم 2/23 میلیون نفر در چین مشغول به کار بوده اند و پس از چین کشور آمریکا با 3/5 میلیون نفر در رتبه بعدی بوده است. در ایران تعداد افرادی که به طور مستقیم و در سال های 1989 تا 2014 در بخش گردشگری مشغول به فعالیت بوده اند از 6/0 میلیون نفر در سال 1989 به 4/0 میلیون نفر در سال 2014 کاهش یافته است. این آمار آنگاه بیشتر در خور بررسی است که بر اساس آمار یونسکو، ایران با داشتن 19 مکان دیدنی ثبت شده و جاذبه های گردشگری، در رتبه 12 کشورهای جهان قرار دارد.

علل توسعه نیافتگی صنعت گردشگری در ایران

یکی از اصلی ترین عوامل تاثیرگذار بر توسعه گردشگری، محیط مناسب کسب و کار است. از آنجا که توسعه گردشگری وابسته به گستره وسیعی از فعالیت های اقتصادی است، بنابراین محیط کسب و کار نامساعد یکی از موانع توسعه گردشگری به شمار می رود. رتبه ایران به لحاظ محیط کسب و کار مساعد نیست و این عامل از موانع اصلی توسعه گردشگری در ایران است.

یکی دیگر از عوامل کلیدی در توسعه گردشگری، اولویت داشتن آن در سیاست های کلان هر کشور است. بر اساس مطالعات و پژوهش های انجام شده در ایران ، شاخص هایی چون حقوق مالکیت، کارایی نظام حقوقی در حل و فصل دعاوی، زمان مورد نیاز برای شروع یک کسب و کار، هزینه های مورد نیاز برای شروع یک کسب و کار، تأثیر مالیات بر انگیزه کار و شاخص بازار کار، وضعیت مطلوبی ندارند. برای نمونه ایران در سال 2013  به لحاظ شاخص سهم بودجه اختصاص یافته به گردشگری از کل بودجه کشور، در رتبه 83 جهان  بوده و با توجه به اینکه حساب گردشگری در ایران در چارچوب حساب های ملی تهیه نمی شود و سایر داده های پراکنده گردشگری نیز از جامعیت و به هنگام بودن برخوردار نیستند، این مسئله موید آن است که توسعه گردشگری در اولویت سیاستگذاری و برنامه ریزی قرار ندارد.

عامل اثرگذار دیگر بر توسعه گردشگری کشورها، میزان باز بودن و ارتباطات بین المللی است. هر اندازه کشورها تعاملات تجاری و بین المللی گسترده تری داشته باشند، زمینه مساعدتری برای توسعه گردشگری فراهم می شود. در واقع توسعه گردشگری نیازمند سهولت مبادلات بین المللی، سهولت دریافت روادید، سهولت سرمایه گذاری و کسب و کار اتباع خارجی در کشور است. برای نمونه رتبه ایران از نظر میزان موافقت نامه های دو جانبه خدمات هوایی در سال 2013، برابر 125 و به لحاظ میزان موافقت نامه های تجاری 113 بوده است.

علاوه براین، سرمایه گذاری ناکافی در توسعه زیرساخت های گردشگری اعم از هتل ها، تأسیسات، خدمات و حمل و نقل موجب شده است امکانات و تسهیلات  مورد نیاز برای توسعه گردشگری در ایران فراهم نشود. برای نمونه ظرفیت پذیرش هتل ها در ایران بسیار کمتر ازکشورهای گردشگر پذیر مانند یونان است.

همچنین بالا بودن هزینه خدمات هتل ها به رغم پایین بودن کیفیت ارائه خدمات می تواند یکی از موانع توسعه گردشگری در ایران تلقی شود. بررسی ها نشان می دهد تعداد هتل های مناسب برای گردشگران خارجی به هیچ وجه قابل مقایسه با ظرفیت هتل ها در کشورهای گردشگر پذیر مانند ترکیه، چین، آمریکا و اسپانیا نیست. زیرساخت های حمل و نقل هوایی ایران نیز به لحاظ ظرفیت و هم به لحاظ کیفیت و استاندارد ارائه خدمات، در وضعیتی است که تنگنایی در توسعه گردشگری محسوب می شود.

نتیجه گیری

توسعه گردشگری در کشورهای کمتر توسعه یافته عامل موثری برای رویارویی با فقر است. این صنعت موجب افزایش درآمد قشرهای مختلف، کاهش بیکاری و رونق اقتصادی و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم و افزایش رفاه اجتماعی می شود. شاید به همین دلیل است که لوییس ترنر صنعت گردشگری را امید بخش ترین و پیچیده ترین صنعتی می داند که کشورهای کمتر توسعه یافته با آن روبرو هستند و معتقد است این صنعت بیشترین قابلیت را برای جانشینی دیگر صنایع درآمد زا دارد و کشور ایران نیز از این موضوع مستثنی نیست که این امر، سرمایه گذاری گسترده در صنعت گردشگری، تغییر سیاست ها و رویه های پیش­رو و افزایش تعاملات بین­المللی را با رفع تحریم ها می طلبد.

ظرفیت های ایران به لحاظ تاریخی و فرهنگی و سرمایه های اجتماعی و فرهنگی موجود، مزیتی برای ورودگردشگردان خارجی است که باید از آن استفاده شایان نمود و برای آن برنامه ریزی کرد. همچنین ایجاد     زمینه های حضور بخش خصوصی داخلی و خارجی برای سرمایه گذاری در زیرساخت های بخش گردشگری امری حیاتی و راهگشا است.